ولایت امامانولایت، به معنای سرپرستی، مالکیت تدبیر و صاحب اختیار بودن است و منظور از امامان (علیهم‌السلام)، دوازده امام بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که جانشین و خلیفه ایشان و منصوب از طرف خداوند هستند. با توجه به آیات قرآن کریم، امامان هم دارای ولایت تشریعی هستند و هم از ولایت تکوینی برخوردارند. بدین معنا که گفتار و رفتار آنان برای ما در مورد مسائل فقهی و غیر فقهی حجت است و با اذن خداوند می‌توانند در امور هستی دخل و تصرف نمایند. ۱ - اهمیت مسأله امامتمسأله امامت از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. از آنجا که صاحب منصب امامت کبری از علم لدنی نصیب برده، از خطا و اشتباه مصون است و توان آن دارد که جامعه را به گونه احسن اداره کند، در حضور او نوبت به دیگران نمی‌رسد. از این روی، بزرگان مهاجران و انصار بر آن رفتند که خلیفه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، علی (علیه‌السّلام) است؛ زیرا از همه برتر بود و همه فضایل و کمالات در او گرد آمده بود. در ایمان، سرآمد همه و در دانش و آگاهی به احکام از همه برتر و از دیگران به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نزدیک‌تر بود. ۲ - امامت منصب الهیولایت و امامت ائمه معصومین (علیهم‌السلام) بر نصب و نص الهی پایه دارد؛ زیرا خداوند اطاعت از اولوالامر را در طول ولایت خویش و پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نهاده است. آیات الهی و سنت نبوی در این موضوع آشکارا از ضرورت نصب و نص الهی سخن گفته‌اند و از نظر عقلی نمی‌توان اطاعت مطلق از مدعیان ولایت را بی نصب و نص پذیرفت. با وجود نصب الهی که ولایت حقیقی از آن او است- دیگر نوبت به غیر آن نمی‌رسد و بدین روی، جز انتخاب و انتصاب الهی، دیگر انتخاب‌ها و انتصاب‌ها مشروعیت ندارند و غصب حق الهی به شمار می‌آیند؛ حقی که به امامان معصوم (علیهم‌السّلام) واگذار شده است. ۳ - ولایت تشریعی امامانامام از منظر قرآن دارای ویژگی‌هایی است که جایگاهی خاص بدو می‌بخشند. این جایگاه ویژه، از آن کسانی است که در معرفت آیات الهی به یقین دست یافته‌اند و وظیفه خویش را در برابر خداوند به گونه برتر ادا می‌کنند. امامان از ویژگی عصمت برخوردارند و جهل به ساحت وجود آنان راه ندارد. و باطن آنان، منزلگاه الهام‌های غیبی است. این ویژگی‌ها، ولایتی با خود می‌آورد که آن را «ولایت تشریعی» می‌گویند؛ بدین معنا که نظر، گفتار و کردار امامان حجت است و نمی‌توان از آنان در تبیین احکام الهی دلیل و برهان بازخواست و مرجعیت دینی از آن ایشان است. امامان (علیه‌السّلام) از طریقی رمزی و غیبی که همانند وحی بر ما پوشیده است، علوم را از پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برگرفته‌اند و برای مردم بازمی گویند. و بدین روی، پاسدار و نگاهبان راستین دین و شریعت الهی، آنان‌اند. چنان‌چه نگاهبان دین از ویژگی عصمت بی‌نصیب باشد، دین خدا از تغییر و تبدیل ایمنی نمی‌یابد. دانش و راز پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به امامان رسیده است و هر کس به آنان پناه برد، به حق راه برده است. آنان خزانه‌دار دانش پیامبرند و احکام شریعت او را بیان می‌کنند. حقیقت قرآن و سنت، نزد آنان است. هیچ کس از مسلمانان را نمی‌توان با آنان به قیاس نهاد. امامان (علیهم‌السّلام) پایه دین و ستون یقین‌اند. ۴ - ولایت تکوینی اماماناگر آدمی از معرفت راستین و یقینی و شهودی بهره برد، ولایت حقیقی پیدا می‌کند؛ بدین معنا که می‌تواند در جهان تصرف کند و با نیروی روحی و معنوی، کرامات و افعال خارق العاده از خویش بروز دهد. در قرآن کریم نیز از کسی یاد شده است که توانست تخت ملکه سبا را در یک چشم برهم زدن پیش سلیمان (علیه‌السّلام) حاضر کند و او از گذر بهره‌ای که از «علم الکتاب» داشت، بدین کار توفیق یافت؛ ولی امامان (علیه‌السّلام) از همه علم الکتاب بهره‌مندند. به همین دلیل، امام (علیه‌السّلام) می‌تواند به اذن خدا در حوادث جهان دست برد و آن گونه که می‌خواهد، در آن تصرف کند. امامان (علیه‌السّلام) از گذر ویژگی‌هایی که نصیب برده‌اند، چنان سلطه‌ای بر جهان و کائنات دارند که بدون وجود آنان، جهان از هم می‌پاشد. همان‌سان که امامان (علیه‌السّلام) بر عالم کائنات سلطه و اشراف دارند، بر آدمیان نیز نظارت و چیرگی دارند. از این رو است که مؤمنان به آنان توسل می‌جویند و با برقرار ساختن ارتباط معنوی با آن بزرگان، هدایت و سعادت می‌طلبند. مقام ولایتی باطنی امامان - که همان منصب خلافت کبری است و واسطه میان خداوند و آفریدگان است - «ولایت تکوینی» خوانده می‌شود. [۱۹]
مطهری، مرتضی، امامت و رهبری، ص۵۶.
به اعتقاد امام خمینی، امامان معصوم افزون بر بیان معارف و راهنمایی ظاهری مردم، ولایت و رهبری باطنی اعمال را نیز به عهده دارند و آنها حیات معنوی مردم را تنظیم می‌کنند و حقایق اعمال را به‌سوی خداوند سوق می‌دهند. به باور امام خمینی امام معصوم مقامات معنوی دارد و آن مقام، ولایت کلی الهی است که خلافت تکوینی است و به‌موجب آن جمیع عالم در برابر او خاضع‌اند. به اعتقاد امام خمینی امام معصوم واسطه دریافت فیض الهی بر بندگان است و آنان بدون این واسطه‌های روحانی و نداشتن قابلیت و زمینه لازم، امکان ارتباط و دریافت مستقیم فیض از خداوند را نخواهند داشت. به عقیده امام خمینی امامان معصوم در مقامات معنوی نیز دارای درجات بلندی هستند که ادراک آن از طاقت بشر خارج است و عقول و شهود اصحاب‌اندیشه و عرفان به آن راه ندارند. امام خمینی معتقد است حجت خدا روی زمین امام معصوم است به این معنا که خداوند سیره و رفتار و گفتار او را در تمام شئون زندگی بر بندگان حجت قرار داده است. اثر این منصب که از ناحیه خداوند است، ولایت بر جان و مال مردم است و در صورت تخلف از فرمان ائمه (علیه‌السّلام) در قیامت خداوند با آنها احتجاج می‌کند که چرا با وجود حجت خداوند در زمین، مخالف فرمان وی رفتار کرده‌اند، [۲۴]
خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۹۷، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.
بلکه شرط قبولی اعمال، پذیرش ولایت ائمه (علیه‌السّلام) است که از مسلمات و بلکه از ضروریات مذهب شیعه است. امام خمینی امامت را منصب الهی و حکمی الهی می‌داند که انتخاب مردم در آن نقشی ندارد و خلافت ظاهری از مناصب الهی و از شئون رسالت و نبوت است که اظهار آن لازم و واجب است و تعیین و تصریح به خلافت و ولایت ظاهری و باطنی از بزرگ‌ترین واجبات بر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است که سهل‌انگاری در آن موجب پراکندگی امر امت و اختلال در اساس نبوت و نابودی آثار شریعت می‌شود. [۲۸]
خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۲۴۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۵ - پانویس۶ - منبع• فرهنگ شیعه، ج۱، ص۴۶۱، برگرفته از مقاله «ولایت امامان». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |